જ્યોતિષ જ્ઞ લીલાવતી વિશે જાણો

હર મહાદેવ

આપણામાંથી મોટાભાગના લોકોએ ગણિતશાસ્ત્રી "લીલાવતી" નું નામ સાંભળ્યું નથી, તેમના વિશે એવું કહેવાય છે કે તે ઝાડના પાંદડા પણ ગણતી હતી.

દસમી સદીની વાત છે, દક્ષિણ ભારતમાં ભાસ્કરાચાર્ય નામના ગણિત અને જ્યોતિષના મહાન વિદ્વાન હતા. તેમની પુત્રીનું નામ #લીલાવતી હતું.

તે તેની એકમાત્ર સંતાન હતી. તેને જ્યોતિષીય ગણતરીઓ પરથી ખબર પડી કે 'લગ્નના થોડા દિવસો પછી તે વિધવા થઈ જશે.'

ઘણું વિચાર્યા પછી તેને એક એવા લગ્ન મળ્યા, જેમાં લગ્ન કર્યા પછી છોકરી વિધવા ન થાય. લગ્નની તારીખ નક્કી થઈ ગઈ છે. પાણીની ઘડિયાળમાંથી જ સમય જોવાનું કામ લેવામાં આવ્યું હતું.

એક મોટા બાઉલમાં એક નાનું કાણું પાડીને પાણીના ઘડામાં છોડી દીધું. જ્યારે વાડકો છિદ્રમાંથી પાણીથી ભરાઈને પાણીમાં ડૂબી ગયો, ત્યારે ત્યાં એક ઘડિયાળ હતી.

પણ એ તો સર્જકનો જ વિચાર છે. લીલાવતી સોળ શણગારથી સુશોભિત બેઠી હતી, સૌ એ શુભ લગ્નની રાહ જોઈ રહ્યા હતા જ્યારે લીલાવતીના ઝવેરાતમાંથી એક મોતી તૂટીને વાટકામાં પડી ગયું અને છિદ્ર બંધ થઈ ગયું; શુભ લગ્ન વીતી ગયા અને કોઈને ખબર પણ ન પડી.

લગ્ન બીજા લગ્ન પર જ કરવાના હતા. લીલાવતી વિધવા બની, પિતા-પુત્રીની ધીરજનો બંધ તૂટી ગયો. લીલાવતી તેના પિતાના ઘરે રહેવા લાગી.

#ભાસ્કરાચાર્યએ તેમની પુત્રીનું વૈધવ્ય દૂર કરવા માટે તેમને ગણિત શીખવવાનું શરૂ કર્યું. તેમને ગણિતના અભ્યાસમાં તેમના બાકીના જીવનની ઉપયોગીતા પણ સમજાઈ.

થોડા દિવસોમાં તે આ વિષયમાં સંપૂર્ણ વિદ્વાન બની ગયો. ભાસ્કરાચાર્યએ પાટી-ગણિત, બીજગણિત અને જ્યોતિષ વિષય પર 'સિદ્ધાંતશિરોમણિ' ગ્રંથ બનાવ્યો છે. આમાં મોટા ભાગનું ગણિત લીલાવતીનું સર્જન છે.

ભાસ્કરાચાર્યએ પોતાની પુત્રીને અમર બનાવવા માટે પતિગણિતના ભાગનું નામ 'લીલાવતી' રાખ્યું છે.

તેમની પુત્રી લીલાવતીને ગણિત શીખવવા માટે, ભાસ્કરાચાર્યએ ગણિતના એવા સૂત્રો મેળવ્યા હતા જે કવિતામાં હતા. એ સૂત્રો યાદ રાખવાના હતા.

યાદ કરતાં પહેલાં ભાસ્કરાચાર્ય લીલાવતીને સરળ ભાષામાં ધીમે ધીમે સમજાવતા હતા. તે બાળકીને પ્રેમથી સંબોધતા, "લીલાવતી, હરણી જેવી આંખોવાળી પ્રિય પુત્રી, આ સૂત્રો છે." તેમની પુત્રીને શીખવવાની આ શૈલીનો ઉપયોગ કરીને, ભાસ્કરાચાર્યએ ગણિત પર એક મહાન ગ્રંથ લખ્યો, જેને તેમણે "લીલાવતી" નામ આપ્યું.

આજકાલ ગણિતને શુષ્ક વિષય ગણવામાં આવે છે, પરંતુ ભાસ્કરાચાર્યનું પુસ્તક 'લીલાવતી' એ આનંદ સાથે મનોરંજન, જિજ્ઞાસા વગેરેનું મિશ્રણ કરીને ગણિત કેવી રીતે શીખવી શકાય તેનું ઉદાહરણ છે.

લીલાવતીમાંથી એક ઉદાહરણ જુઓ - 'શુદ્ધ કમળના જૂથમાંથી ત્રીજા, પાંચમા અને છઠ્ઠા કમળ અનુક્રમે શિવ, વિષ્ણુ અને સૂર્યની પૂજા કરતા હતા, પાર્વતીના ચોથા અને બાકીના છ કમળએ ગુરુના ચરણોની પૂજા કરી હતી. આવો, બાલે લીલાવતી, મને જલ્દી કહો કે એ કમળના સમૂહમાં કેટલાં ફૂલો હતાં? જવાબ - 120 કમળના ફૂલ.

વર્ગ અને ઘન ની સમજણ આપતા ભાસ્કરાચાર્ય કહે છે કે 'એય બાલે, લીલાવતી, ચોરસ વિસ્તાર અને તેનો વિસ્તાર ચોરસ કહેવાય છે.

બે સમાન સંખ્યાઓના ગુણાકારને વર્ગ પણ કહેવાય છે. એ જ રીતે, ત્રણ સમાન સંખ્યાઓનો ગુણાંક એક ઘન છે અને બાર કોષો અને સમાન બાજુઓ ધરાવતું ઘન પણ એક ઘન છે.

સંસ્કૃતમાં "મૂળ" શબ્દનો ઉપયોગ વૃક્ષ અથવા છોડના મૂળના અર્થમાં થાય છે, અથવા વધુ વ્યાપક રીતે કોઈ વસ્તુના મૂળના અર્થમાં થાય છે. તેથી જ પ્રાચીન ગણિતમાં, વર્ગમૂળનો અર્થ 'ચોરસનું કારણ અથવા મૂળ એટલે કે ચોરસ એક બાજુ' હતો. એ જ રીતે ઘનમૂળનો અર્થ પણ સમજી શકાય છે. ચોરસ અને ઘનમૂળ કાઢવાની ઘણી પદ્ધતિઓ હતી.

લીલાવતીના પ્રશ્નોના જવાબ આપવા માટે, "સિદ્ધાંત શિરોમણી" નામનું એક વિશાળ પુસ્તક લખવામાં આવ્યું હતું, જેના ચાર ભાગ છે - (1) લીલાવતી (2) બીજગણિત, (3) ગ્રહ ગણિતાધ્યાય અને (4) ગોલાધ્યાય.

'લીલાવતી'માં ગણિત અને ખગોળશાસ્ત્રના સૂત્રો ખૂબ જ સરળ અને કાવ્યાત્મક રીતે સમજાવવામાં આવ્યા છે.

અકબરના દરબારના વિદ્વાન ફૈઝીએ 1587માં "લીલાવતી" નો ફારસી ભાષામાં અનુવાદ કર્યો હતો.

"લીલાવતી" નો અંગ્રેજીમાં પ્રથમ અનુવાદ જે. વેલરે 1716માં કર્યું હતું.

તાજેતરમાં સુધી, ભારતમાં ઘણા શિક્ષકો ગણિતને બે ભાગમાં ભણાવતા હતા. પંદરના પહાડની જેમ… પાંત્રીસ, ચોગ્ગા, છગ્ગા નેવું… અઠ્ઠાવીસ, નવ પાંત્રીસ. એ જ રીતે, કૅલેન્ડર યાદ રાખવાની પદ્ધતિ પણ કાવ્યાત્મક સૂત્રમાં હતી, "સી અપ જૂનો તિસ કે, બાકી કે એકત્રીસ, અઠ્ઠાવીસ ફેબ્રુઆરી ચોથા વર્ષ ઓગણત્રીસ!" આ રીતે, તેમના પિતા પાસેથી ગણિત શીખ્યા પછી, લીલાવતી એક મહાન ગણિતશાસ્ત્રી અને ખગોળશાસ્ત્રી તરીકે પણ જાણીતી બની. આજે ગણિતશાસ્ત્રીઓને લીલાવતી પુરસ્કારથી સન્માનિત કરવામાં આવે છે.

આપણો બહુમૂલ્ય ઈતિહાસ છે જેને છોડીને આપણે આધુનિકતાની દોડમાં વિદેશની નકલ કરી રહ્યા છીએ.